بررسی مدل انتخاب شغلی (نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی) در دانش آموزان پسر دبیرستانی ایرانی

مقدمه: هدف تحقیق حاضر بررسی مدل انتخاب شغلی (نظریه شناختی-اجتماعی مسیر شغلی) در دانش آموزان پسر دبیرستانی ایرانی بود. در این مدل به نقش عوامل فردی (خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار) و عوامل اجتماعی(حمایت اجتماعی و موانع اجتماعی) در رابطه با رغبت های مسیر شغلی در مشاغل انتخابی توجه شده است. بنیاد نظری تحقیق بر اساس شش تیپ شخصیتی هالند(واقع گرایی، جستجوگری، هنری، اجتماعی، تهوری و قراردادی که به اختصارriasec نامیده می شود) و نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی (scct) بود. نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی با هدف فهم اینکه چگونه افراد از بین رغبت هایشان دست به انتخاب و اقدام می زنند و در انتخاب های خود پافشاری می کنند، شکل گرفت. مطابق با نظریه خودکارآمدی عمومی بندورا (1986) و نظریه خودکارآمدی مسیر شغلی هکت و بتز (1981)،  نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی به تعامل بین فرد، محیط و رفتار که  در رشد تحصیلی و مسیر شغلی تاثیر دارد متمرکز شده است. در بین متغیرهای فردی، این نظریه بر نقش محوری خودکارآمدی، نتایج مورد انتظار و اهداف تاکید دارد. این رویکرد همچنین بر متغیرهایی چون عوامل و موانع محیطی توجه دارد. بیشترین گستره این رویکرد بر رغبت های مسیر شغلی یا انتخاب بواسطه شش تیپ شخصیتی نظریه هالند بوده است. هالند (1985، 1997) افراد و محیط شغلی را به شش حیطه تقسیم بندی می کند که بصورت مدلی شش ضلعی مطرح شده است، بدین صورت که شامل تیپ های واقع گرایی (بطور مثال، محیط های کاری بیرونی و یا مهارتهای مکانیکی)، جستجوگر ( بطور مثال، محیط های کاری علمی و مهارتهای ریاضی)، هنری (بطور مثال، محیط های کاری هنری و مهارتهای زبانی)، اجتماعی (بطور مثال، محیط های کاری یاری گر و مهارتهای آموزشی)، تهوری (بطور مثال، محیط های کاری فروشندگی و مهارتهای تجارت)، قراردادی (بطور مثال، محیط های کاری جزیی و مهارتهای منشی گری) است که به riasec مشهور شده اند. نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی شامل چهار مدل هم وابسته، یعنی مدل های رغبت، انتخاب، عملکرد و رضایت است. جهت اعتبار بخشیدن بیشتر بر این نظریه بر مطالعات برای جوامع مختلف از جمله جوامع غیر غربی، جوامعی که فرهنگ جمع گرا دارند و جوامع در حال توسعه تاکید شده است. روش: از کلیه دانش آموزان پسر دبیرستانی شهر اصفهان تعداد 650 دانش آموز به روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب و پرسشنامه های تحقیق اجرا گردید. پرسشنامه های تحقیق شامل پرسشنامه دموگرافیک و مجموعه پرسشنامه های مدل شناختی- اجتماعی مسیر شغلی(لنت و همکاران، 2003) بود که این پرسشنامه ها شامل پرسشنامه رغبت های مسیر شغلی، خودکارآمدی مسیر شغلی، نتایج مورد انتظار شغلی و مشاغل انتخابی بود و همینطور دو پرسشنامه حمایت اجتماعی و موانع اجتماعی(لنت و همکاران، 2001) هم اجرا شد. روایی و پایایی این مجموعه پرسشنامه ها در این تحقیق و تحقیقات پیشین مورد تایید قرار گرفته است. برای بررسی پایایی مقیاسها از روش آلفای کرونباخ با استفاده از نرم افزار spss-22 و برای بررسی برازش مدل از نرم افزار amos-16 استفاده شده است. در این پژوهش، مدل انتخاب (لنت و همکاران، 1994) که متغیرهای رغبت های مسیر شغلی، خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار در آن نقش دارند و همچنین مدل رغبت های مسیر شغلی (لنت و همکاران، 1994) که متغیرهای خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار نقش دارند بواسطه شش تیپ شخصیتی  مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین هدف دیگر تحقیق حاضر بررسی نقش عوامل و موانع محیطی در اهداف شغلی افراد از طریق رابطه آنها با خودکارآمدی است. فرضیه ای که بندورا (1999، 2000) آنرا مطرح کرده است. یافته ها: در هر شش مدل تحقیق، مقدار شاخص های مجذورکای (x2)اعداد کوچک و قابل قبولی بودند. همچنین مقادیر شاخص های برازندگی تطبیقی(cfi)، نیکویی برازش (gfi) ، نیکویی برازش تعدیل شده (agfi) و نرم شده ی برازندگی (nfi) بیشتر از 90/. بدست آمد که نشان دهنده برازش خوب مدل ها بود. مقدار شاخص (rmsea) در تمام مدلها کمتر از 10/. بود که مقدار مناسب و قابل قبول برای تمام مدلها به حساب می آید. یافته ها نشان داد که در بین پیش بینی کننده های متغیر خودکارآمدی مسیر شغلی، موانع اجتماعی نقش معناداری ندارد اما حمایت اجتماعی در پنج تیپ نقش معناداری دارد و در تیپ واقع گرایی نقش معناداری ندارد. از طرف دیگر، کوواریانس بین موانع اجتماعی و حمایت اجتماعی در پنج تیپ که حمایت اجتماعی نقش معناداری داشت منفی و معنادار است و تنها در تیپ واقع گرایی معنادار نیست. خودکارآمدی توانایی خوبی در پیش بینی واریانس متغیر نتایج مورد انتظار در هر شش تیپ دارد. دو متغیر خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار توانایی پیش بینی واریانس متغیر رغبت های مسیر شغلی را در شش تیپ دارند اما نقش نتایج مورد انتظار نسبت به خودکارآمدی مسیر شغلی پر رنگ تر  است. در بین پیش بینی کننده های متغیر اصلی پژوهش یعنی متغیر مشاغل انتخابی، متغیرهای خودکارآمدی مسیر شغلی، حمایت اجتماعی و موانع اجتماعی در هیچکدام از شش تیپ شخصیتی نقش معناداری ندارند اما دو متغیر رغبت های مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار توانایی پیش بینی واریانس مشاغل انتخابی را دارند به خصوص متغیر رغبت های مسیر شغلی که بیشترین واریانس را پیش بینی می کند.  بحث: می توان نتیجه گیری کرد که مدل های تحقیق برازش مناسبی داشته و مقادیر شاخص های برازندگی مدل ها مطلوب و قابل قبول بود که اعتبار بین فرهنگی این مدل همانند مطالعه لنت و همکاران در پرتغال(2010) و ایتالیا(2003) تایید شد. یافته های تحقیق حاضر تاییدی است بر اعتبار بیشتر مدل انتخاب در کشورهای دیگر. فرضیه های مطرح شده در این پژوهش براساس مدل انتخاب (لنت و همکاران، 1994) که متغیرهای رغبت های مسیر شغلی، خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار در آن نقش دارند و همچنین مدل رغبت های مسیر شغلی (لنت و همکاران، 1994) که متغیرهای خودکارآمدی مسیر شغلی و نتایج مورد انتظار نقش دارند بواسطه شش تیپ شخصیتی  مورد تایید قرار گرفت.  همسو با تحقیات دیگر، اکثر محققان (کیم، 2015؛ فالک، 2015؛ لی و همکاران، 2015؛ لنت و همکاران، 2012؛ لنت و شاو، 2010). بیان داشته اند که بیشترین زمینه گسترش بنیان نظریه شناختی- اجتماعی مسیر شغلی براساس مطالعات بین المللی و بین فرهنگی بوده است.